Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2021
Domy pomocy społecznej są jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej. Mogą być prowadzone na szczeblu gminy, powiatu i województwa. Ich głównym celem jest zaspokajanie potrzeb bytowych, w tym świadczenie usług opiekuńczych na rzecz mieszkańców domu. Umieszczenie osoby w domu pomocy społecznej jest ostatecznością i powinno być poprzedzone oceną możliwości udzielenia pomocy osobie potrzebującej w miejscu jej zamieszkania oraz zbadaniem jej sytuacji rodzinnej.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2021
Zgodnie z art. 54 ust. 1 u.p.s. prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej przysługuje osobie:
1) wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności;
2) niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu;
3) której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych.
Do wydania skierowania konieczne jest kumulatywne spełnienie powyższych przesłanek.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2021
Warto zwrócić uwagę, że powinność sprawowania opieki może wynikać z innych tytułów, w tym z umowy dożywocia. Egzekwowanie jej postanowień jest wyrazem wykorzystania własnych uprawnień i możliwości, które – w myśl art. 2 ust. 1 u.p.s. – powinny poprzedzać udzielenie świadczeń z pomocy społecznej. Jeżeli zatem osoba wymagająca całodobowej opieki, która nie może samodzielnie funkcjonować w środowisku, na podstawie umowy dożywocia ma zaspokojone niezbędne potrzeby, w tym w zakresie pomocy i pielęgnacji, to są podstawy do odmowy skierowania jej do domu pomocy społecznej. Jednocześnie trzeba mieć na względzie sytuacje, w których postanowienia umowy dożywocia nie będą wypełniane z powodu złej woli lub braku możliwości do świadczenia opieki. Wówczas kierując osobę do domu pomocy społecznej, organ powinien podjąć kroki mające na celu wyegzekwowanie obowiązków wynikających z umowy dożywocia. Jeżeli dożywotnik nie jest zainteresowany dochodzeniem swoich praw, organ pomocy społecznej powinien zawiadomić prokuratora celem wszczęcia przez niego postępowania o zamianę dożywocia na rentę (art. 7 k.p.c. w zw. z art. 913 § 1 k.c.). W wyroku z 19.11.2015 r., III SA/Kr 409/15, LEX nr 1954111, WSA w Krakowie trafnie zwrócił uwagę na niepokojącą tendencję powodującą wykorzystywanie osób starszych, chorych i niepełnosprawnych przez osoby przejmujące bezpłatnie ich dorobek życiowy i przerzucające ciężar utrzymania tych osób na inne podmioty, gminę i społeczeństwo. Mając powyższe na względzie, organy administracji powinny już na etapie postępowania o skierowanie lub umieszczenie osób w domu pomocy społecznej zawiadomić o możliwości zamiany dożywocia na rentę. W ocenie sądu „w przypadku braku możliwości pozostania osoby, o której mowa w art. 54 ust. 1 u.p.s., w środowisku rodzinnym, dalsze postępowanie powinno toczyć się niemal równolegle z postępowaniami o zamianę dożywocia na rentę (w pierwszej kolejności), które może wytoczyć prokurator na rzecz osoby mającej zapewnione dożywocie oraz o roszczenia alimentacyjne, które może wytoczyć kierownik ośrodka pomocy społecznej na rzecz osoby mającej być umieszczoną w domu pomocy społecznej. Zarówno renta uzyskana w zamian za dożywocie jak i alimenty należą do dochodów własnych mieszkańca domu”, które zwiększają jego udział w opłacie za pobyt w placówce.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2021
Zasadą jest kierowanie do domu pomocy społecznej odpowiedniego typu, zlokalizowanego jak najbliżej miejsca zamieszkania osoby zainteresowanej umieszczeniem w placówce. W przepisach jest mowa o tym, że dom powinien znajdować się „jak najbliżej”, a nie „najbliżej” miejsca zamieszkania. Oznacza to, że jeżeli organ ma do wyboru kilka placówek, które znajdują się niedaleko miejsca zamieszkania osoby kierowanej, nie musi wybierać tej, która jest najbliżej. Jeżeli jednak dom znajduje się w większej odległości, to skierowanie do niego jest możliwe tylko wówczas, gdy:
1) wskazują na to okoliczności sprawy lub
2) przewidywany termin oczekiwania na umieszczenie w domu pomocy społecznej danego typu zlokalizowanym najbliżej miejsca zamieszkania osoby kierowanej wynosi ponad 3 miesiące.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2021
W sytuacji braku miejsc w domu, do którego nastąpiło skierowanie, osoba wpisywana jest na listę oczekujących. W orzecznictwie podkreśla się, że organ pomocy społecznej, dokonując wyboru domu pomocy społecznej, do którego skierowana ma być osoba wymagająca całodobowej opieki, zobowiązany jest brać pod uwagę nie tylko typ domu pomocy społecznej, czas oczekiwania na miejsce w tym domu i zakres świadczonych w nim usług, ale również jej indywidualne potrzeby. Szczególnie musi uwzględnić, który z domów pomocy społecznej w sposób najpełniejszy zapewni, zgodnie z jej indywidualnymi potrzebami, wolność, w tym swobodę praktyk religijnych, intymność, godność i poczucie bezpieczeństwa. To ostatnie wiązać się może z nastawieniem do danej placówki i jej personelu i może mieć związek z faktem wcześniejszego pobytu w konkretnej placówce 363 . Niemniej osoba kierowana powinna być świadoma, że udzielanie świadczeń z pomocy społecznej nie ma charakteru życzeniowego. Organ działa w warunkach ograniczonych środków i możliwości, uwzględniając potrzeby świadczeniobiorców, o ile odpowiadają one celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2021
Skierowanie do domu pomocy społecznej nie jest jednoznaczne z umieszczeniem osoby w tym domu, często bowiem brakuje wolnych miejsc (zob. komentarz do art. 59). Jak już zaznaczono umieszczenie osoby w domu pomocy społecznej może nastąpić jedynie po uzyskaniu jej zgody lub zgody jej przedstawiciela ustawowego. Zgoda powinna dotyczyć nie tylko faktu umieszczenia w domu pomocy społecznej, ale również umieszczenia w konkretnej placówce 365 . Zgody wymaga także wydanie skierowania do DPS, organ przyznaje tu bowiem świadczenie w postaci pobytu w domu pomocy społecznej, a w myśl art. 102 ust. 1 u.p.s. świadczeń udziela się na wniosek lub za zgodą osoby zainteresowanej (jej przedstawiciela ustawowego). W przypadku braku takiej zgody lub jej wycofania ośrodek pomocy społecznej, centrum usług społecznych lub dom pomocy społecznej są zobowiązane zawiadomić o tym właściwy sąd, a jeżeli osoba wymagająca pobytu w domu pomocy społecznej nie ma przedstawiciela ustawowego lub opiekuna – prokuratora. W przypadku braku zgody osoby chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo albo jej przedstawiciela ustawowego na pobyt w domu pomocy społecznej, przy występowaniu ustawowo określonych przesłanek, o takim pobycie orzeka sąd opiekuńczy 366 .
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2021
Artykuł 54 ust. 4 u.p.s. jednoznacznie wskazuje, że umieszczenie osoby w domu pomocy społecznej wymaga przede wszystkim jej zgody, jej brak zaś powoduje zaangażowanie w sprawę sądu lub prokuratora. Zgoda przedstawiciela ustawowego wymagana jest wtedy, gdy osoba potrzebująca opieki nie może w świetle prawa samodzielnie o sobie decydować. Dotyczy to osób ubezwłasnowolnionych i niepełnoletnich. Kodeks cywilny wyróżnia dwie postaci ubezwłasnowolnienia: całkowite i częściowe. Pierwsze następuje w sytuacji, gdy osoba, która ukończyła 13 lat, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych; drugie – gdy osoba pełnoletnia niewymagająca całkowitego ubezwłasnowolnienia potrzebuje pomocy do prowadzenia jej spraw z tych samych powodów co wyżej wymienione. Postępowanie w sprawie ubezwłasnowolnienia prowadzi sąd okręgowy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania (przy braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca pobytu) osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Wniosek o wszczęcie takiego postępowania mogą zgłosić małżonek takiej osoby, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, jak również przedstawiciel ustawowy (art. 545 k.p.c.) i prokurator. Postępowanie w sprawie ubezwłasnowolnienia toczy się z udziałem prokuratora.
Umieszczenie w domu pomocy społecznej jest formą świadczenia stałej pomocy oraz usług bytowych w jeszcze większym stopniu, niż ma to miejsce w przypadku usług opiekuńczo-bytowych w postaci rodzinnego domu pomocy. Pomoc świadczona w postaci usług opiekuńczych, jakiej wymaga osoba umieszczana w domu pomocy społecznej, ma najbardziej rozbudowany wymiar spośród wszystkich świadczeń przewidzianych przepisami komentowanej ustawy. Usługi opiekuńcze świadczone wobec osoby umieszczonej w domu pomocy społecznej są uzasadnione brakiem możliwości jakiegokolwiek funkcjonowania, nawet w ograniczonym do niezbędnego minimum zakresie, w codziennym życiu. Osoba korzystająca z usług opiekuńczych objętych świadczeniem polegającym na umieszczeniu w domu pomocy społecznej jest zupełnie nieporadna.
Przesłankami faktycznymi umieszczenia osoby w domu pomocy społecznej w celu zapewnienia jej możliwości korzystania z całodobowo dostępnych, niezbędnych usług opiekuńczych są: wiek, choroba lub niepełnosprawność. Okoliczności te mogą występować łącznie, jednak już wystąpienie jednej z nich wystarczy do skutecznego ubiegania się o umieszczenie w domu pomocy społecznej. Wydaje się, że kumulacja przesłanek skierowania do domu pomocy społecznej powinna stanowić pewne kryterium w ustalaniu kolejności w oczekiwaniu na miejsce w domu, gdy miejsc tych brakuje. Osoby starsze i dotknięte chorobą będą w większym stopniu wymagały pomocy w tej postaci niż osoby w wieku dojrzałym, które wymagają opieki ze względu na pojedynczy stopień niepełnosprawności. Zjawiska biologiczne związane ze starzeniem się organizmu człowieka, pogarszaniem się stanu zdrowia w stopniu pozwalającym stwierdzić chorobę oraz upośledzenie sprawności organizmu stanowią podstawową przesłankę umożliwiającą skierowanie osoby do domu pomocy społecznej. Rolą organu rozstrzygającego o przyznaniu takiego prawa jest ustalenie, czy stopień, w jakim wiek, choroba lub niepełnosprawność wpływają na zdolności samoutrzymania się i zaspokajania własnych nieodzownych potrzeb życiowych, jest tego rodzaju, iż można uznać, że nie może ona samodzielnie funkcjonować. Takie zestawienie faktów w postaci wieku, choroby lub niepełnosprawności ze stanem uzasadnionych przypuszczeń co do stopnia zdolności samodzielnego zaspokajania potrzeb życiowych jest determinantą przyznania przez właściwy organ prawa w postaci umieszczenia w domu pomocy społecznej.
Artykuł 54 ust. 2 wprowadza typizację domów pomocy społecznej, rejonizację działania tych domów oraz zasadę dyspozytywności kandydata na mieszkańca domu pomocy społecznej. Jak postanowiono w ust. 2 tego artykułu, osobę, która spełnia warunki do przyznania prawa w postaci umieszczenia w domu pomocy społecznej, kieruje się do domu danego typu. Skutek prawny w postaci nabycia prawa do umieszczenia w domu powstaje więc na podstawie aktu organu, w którym wypowiada się on o skierowaniu osoby do domu pomocy społecznej. Skierowanie do domu pomocy społecznej jest decyzją administracyjną wydaną przez organ - co wynika wprost z art. 59 ust. 1 - ustalającą również opłatę za ten pobyt.
Rejonizacja domów pomocy społecznej polega na ustalaniu właściwości miejscowej dyrektora takiego zakładu administracyjnego wedle reguły zakładającej tylko dwa kryteria: 1) funkcjonowanie domu pomocy społecznej o właściwym typie; 2) miejscowość położona najbliżej miejsca zamieszkania osoby kierowanej do domu pomocy społecznej. Zasada sformułowana zgodnie z tymi wymogami wskazuje, że osoba ubiegająca się o umieszczenie w domu pomocy społecznej powinna być skierowana do takiego, odpowiadającego jej sytuacji osobistej, domu pomocy społecznej, do którego będzie najbliżej od jej miejsca zamieszkania. Ustawodawca w art. 54 ust. 2 przesądził, że osoba umieszczona w domu pomocy społecznej nie traci swojego cywilistycznego miejsca zamieszkania. Osoba korzystająca z prawa do umieszczenia w domu pomocy społecznej zachowuje więc dotychczasowe miejsce zamieszkania; ma prawo przez cały okres pobytu w domu pomocy społecznej, podyktowany koniecznością życiową, przypuszczać, że odzyska zdolność samodzielnego radzenia sobie w życiu i będzie mogła powrócić do swojego miejsca zamieszkania. Miejsce zamieszkania osoby kierowanej do domu pomocy społecznej, służące organowi kierującemu osobę jako wyznacznik właściwości miejscowej dyrektora domu, do którego skierowanie następuje, nie traci niczego ze swej aktualności także po jej umieszczeniu w nim, a więc po zmianie miejsca jej pobytu (por. A. Prekurat, Ustawa o pomocy społecznej z komentarzem, s. 105).
