Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI , LEX/el. 2021
Zadaniem pomocy społecznej jest nie tylko udzielenie wsparcia w celu przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej, ale również niedopuszczenie do jej powstawania. Problem ten ustawodawca sygnalizuje w dwóch pierwszych ustępach komentowanego artykułu. Udzielenie wsparcia polegającego na zaspokojeniu niezbędnej potrzeby bytowej może pomóc przezwyciężyć trudną sytuację, jak również nie dopuścić do niej.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI , LEX/el. 2021
Sprowadzenie celu pomocy społecznej wyłącznie do zaspokajania niezbędnych potrzeb życiowych beneficjentów przez dostarczanie im określonych dóbr nie jest poprawne. Zadania podmiotów administrujących w tym zakresie są o wiele bardziej złożone. W myśl art. 3 ust. 1 u.p.s. pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienia im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Wspieranie świadczeniobiorców w wysiłkach prowadzących do zaspokojenia potrzeb bytowych wskazuje na subsydiarną rolę pomocy społecznej, symbolizuje również przysłowiową wędkę, a nie rybę, w którą powinno się wyposażyć świadczeniobiorcę. Rolą administracji publicznej jest zatem w pierwszej kolejności celowe wspieranie osoby (rodziny), tak by stała się ona samowystarczalna. Niezbędne jest przy tym zaangażowanie osoby zainteresowanej, wykazanie inicjatywy i odpowiedzialności, w przeciwnym wypadku administracja zamiast wspierać w wysiłkach będzie te wysiłki zastępować 30 . Takie ujęcie obowiązków administracji koresponduje wyraźnie z zasadą pomocniczości oraz z nakazem uprzedniego wykorzystania własnych uprawnień, zasobów i możliwości. Nie negując tej roli, trzeba jednak zaznaczyć, że pomoc ta nie tylko wspiera w wysiłkach, ale również zaspokaja potrzeby swoich podopiecznych przez dobra materialne. Na takie znaczenie wskazuje druga część powołanego przepisu, gdzie mowa jest o stworzeniu warunków odpowiadających godności człowieka. Działania administracji powinny być podejmowane wówczas, gdy predyspozycje czy zaradność podopiecznych są niewystarczające, gdy zagrożony jest byt tych osób lub członków rodziny pozostających na ich utrzymaniu, a wtedy subsydiarne towarzyszenie w wysiłkach podejmowanych (lub nie) przez osoby niewydolne i niesamodzielne może okazać się niewystarczające. Wówczas organy administracji udzielają świadczenia zaspokajającego konkretną potrzebę życiową. Należy dodać, że zaspokajanie potrzeb nie ma z reguły charakteru permanentnego, co zarazem może być odczytywane jako zachęta dla świadczeniobiorców do podejmowania wysiłków zmierzających do uniezależnienia się od pomocy i osiągnięcia samowystarczalności.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI , LEX/el. 2021
Przedmiotem zainteresowania pomocy społecznej są potrzeby niezbędne (art. 16 ust. 2, art. 39 ust. 1, art. 51 ust. 1, art. 58 ust. 1, art. 119 ust. 1 pkt 6 u.p.s.). I choć w niektórych przepisach nie ma mowy o niezbędności, to nie ulega wątpliwości, że istota pomocy społecznej finansowanej ze środków publicznych sprowadza się do zaspokajania właśnie takich potrzeb. Stwierdzenie, że celem pomocy społecznej jest zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych, wskazuje, zdaniem H. Szurgacza, że organy pomocy uruchamiają stosowne działania w sytuacjach, w których zostały zagrożone podstawowe warunki egzystencji człowieka lub też jakość życia obniżyła się poniżej społecznie akceptowanego minimum
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI , LEX/el. 2021
W myśl ust. 1 komentowanego artykułu pomoc społeczna umożliwia życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Godność osoby ludzkiej jest dobrem osobistym podlegającym szczególnej ochronie w prawie pomocy społecznej. Godność ma rangę zasady i wartości konstytucyjnej. Artykuł 30 Konstytucji RP określa przyrodzoną i niezbywalną godność jako źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Godności się nie nabywa ani nie traci, po prostu jest ona częścią człowieczeństwa. Konstytucyjna zasada godności jest wyznacznikiem rozwoju praw człowieka, pełni jednocześnie funkcję wzorca, ideału, do którego powinien dążyć ustawodawca 40 . Godność jako kategoria interdyscyplinarna stanowi szczególną wartość człowieka pozostającego w relacjach z innymi ludźmi. Nadaje sens życiu, kształtuje pozytywny stosunek do siebie i otoczenia, motywuje do działań, uodparnia na próby manipulacji i zniewolenia, konstruktywnie wpływa na radzenie sobie w trudnych sytuacjach, oddziałuje wychowawczo, kształtuje odpowiedzialność 41 .
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI , LEX/el. 2021
Pomoc społeczna zależy nie tylko od potrzeb osoby ubiegającej się o świadczenie, ale także od aktualnej sytuacji finansowej ośrodka pomocy społecznej. Ośrodek ten ma objąć pomocą wszystkich, którzy spełniają warunki do jej otrzymania, i oczywiste jest, że udzielając pomocy, może uwzględnić swoje możliwości finansowe 49.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI , LEX/el. 2021
Organ zajmujący się dystrybucją świadczeń w ramach pomocy społecznej musi nimi tak dysponować, aby nie dopuścić do rażących dysproporcji w rozmiarze świadczeń przyznawanych osobom uprawnionym. Podział środków, którymi dysponuje dany ośrodek pomocy społecznej, na świadczenia o charakterze uznaniowym musi uwzględniać konstytucyjną zasadę równości obywateli wobec prawa. Z punktu widzenia tej zasady istotne jest, by decyzje uznaniowe nie nosiły cech dowolności, by opierały się na rzetelnym materiale dowodowym oraz by organ dysponujący ograniczonymi środkami racjonalnie je wydatkował. Pomocne w zachowaniu zasady równości może być obniżenie wysokości świadczeń lub kryteriów dochodowych albo ustalenie hierarchii potrzeb i kolejności ich zaspokajania. Za sprzeczne z zasadą równości należy uznać przyznawanie świadczeń w kolejności zgłaszanych wniosków.
Sierpowska Iwona, Pomoc społeczna. Komentarz, wyd. VI , LEX/el. 2021
Brak wystarczających środków finansowych na udzielenie pomocy może być, zdaniem sądu, traktowany jako kategoria interesu społecznego i stanowić samodzielną przesłankę decyzji negatywnej, nieprzyznającej określonego uprawnienia stronie lub ograniczającej to uprawnienie 51 . Wydając decyzję w podobnych sytuacjach, organ powinien mieć na względzie zasadę oceniania i równoważenia dwóch interesów: indywidualnego i społecznego. W pełni należy podzielić stanowisko sądu podkreślające konieczność gromadzenia materiału dowodowego i uzasadniania faktów, na których oparł rozstrzygnięcie, w tym braku środków na przyznanie pomocy. Okoliczność dotycząca ograniczonych możliwości płatniczych organu pomocy społecznej powinna jednoznacznie wynikać z ustaleń czynionych w wydawanej przez niego decyzji. Samo stwierdzenie braku takich środków jest niewystarczające, organ prowadzący postępowanie ma bowiem obowiązek zebrania i rozpatrzenia materiału dowodowego w takim stopniu, ażeby należycie ustalić stan faktyczny, to jest zgodnie z rzeczywistością (art. 7 i 77 ustawy z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. z 2021 r. poz. 735 ze zm.). Powyższy obowiązek dotyczy zatem nie tylko ustalenia przesłanek, jakie w świetle przepisów ustawy o pomocy społecznej powinna spełniać osoba zainteresowana, aby móc przyznać jej świadczenie, lecz także postępowania wyjaśniającego, dotyczącego pozostałych okoliczności decydujących o odmowie przyznania pomocy 52 .
Zakres, w jakim art. 3 ust. 1 nakłada na organy pomocy społecznej obowiązek wspierania osób i rodzin w wysiłkach podejmowanych w celu zaspokojenia niezbędnych potrzeb tych osób i rodzin, jest logicznym następstwem art. 2 ust. 1. Artykuł 3 ust. 1 jeszcze wydatniej podkreśla, że rolą organów administracji publicznej jest wyłącznie ograniczenie się do wspierania cudzych - uzasadnionych potrzebami - wysiłków. To same osoby oraz same rodziny powinny czynić wszystko, co mieści się w ich możliwościach, aby podołać życiowym zadaniom. Wysiłek, o którym mowa w przytoczonym przepisie, nie jest wysiłkiem organów pomocy społecznej, ale wysiłkiem osób potencjalnie zainteresowanych uzyskaniem takiej pomocy. Brak własnego wkładu i wykazania się zapobiegliwością uzasadnia twierdzenie, że o wysiłku nie może być mowy, a zatem nie jest prawnie dopuszczalne udzielenie świadczenia z pomocy społecznej, gdyż udzielenie go nie będzie polegało na wspieraniu, lecz na zastępowaniu w wysiłkach. Jak można zauważyć, podejmowanie wysiłków przez osoby i rodziny zainteresowane uzyskaniem świadczeń z pomocy społecznej (art. 3 ust. 1) jest następstwem nakazu wykorzystywania przez te podmioty w pierwszej kolejności, przed wystąpieniem o pomoc publiczną, własnych uprawnień, zasobów i możliwości (art. 2 ust. 1).
Istotą wspierania realizowanego przez organy pomocy społecznej jest podejmowanie interwencji, jeżeli własne predyspozycje i sposoby zaradności osoby bądź rodziny nie odnoszą obiektywnie oczekiwanych rezultatów; są zbyt słabe, aby przeciwstawić się niekorzystnym okolicznościom życiowym (por. Ł. Borkowski, R. Krajewski, S. Szymański, Komentarz do nowej ustawy o pomocy społecznej, s. 12).
Zamierzenia i odpowiadające im wysiłki, podejmowane przez osoby i rodziny, którym ustawodawca ma zamiar udzielać pomocy, nie mogą być dowolnie zorientowane. System wartościowania dóbr i potrzeb, o które należy zabiegać w pierwszej kolejności, został wyraźnie zakreślony w art. 3 ust. 1. Jeżeli osoba zwracająca się o pomoc okaże się osobą, która prezentowała odmienny system wartościowania, i to właśnie spowodowało trudną do samodzielnego pokonania sytuację życiową, na pomoc państwa nie będzie mogła liczyć. Jak postanowiono w art. 3 ust. 1, wysiłek podejmowany przez osoby i rodziny występujące o pomoc tylko wówczas, jako nieskuteczny, może spowodować uwzględnienie żądania, jeżeli był ukierunkowany na zaspokojenie niezbędnych potrzeb osoby (rodziny).
Sformułowanie „niezbędne potrzeby” należy do zwrotów szacunkowych, stanowiących składnik szerszej kategorii - zwrotów niedookreślonych. Zwrot szacunkowy „niezbędne potrzeby” został wyposażony w jednoznaczny sens normatywny. Niezbędnymi potrzebami osoby lub rodziny są potrzeby związane z pożywieniem, zaopatrzeniem w odzież i mieszkaniem (schronieniem). Niezbędna potrzeba to taka, bez której nie mogłoby być zachowane minimum standardów bytowania człowieka. Jeżeli tego rodzaju niezbędne potrzeby doznają uszczerbku na skutek nie dość wystarczająco skutecznych bądź nie dość zapobiegliwych wysiłków osoby lub rodziny, pomoc społeczna może zostać udzielona przez właściwe organy. Tam jednak, gdzie niezbędne potrzeby nie doznają uszczerbku i ich minimum zostaje osiągnięte, żądanie udzielenia świadczenia z pomocy społecznej zaś zaczyna być uzasadniane tylko wizją lepszego niż dotychczas poziomu (standardu) tych samych, zaspokajanych na minimalnym poziomie, potrzeb - zachodzi wynikająca z art. 3 ust. 1 a contrario przeszkoda w udzieleniu świadczenia (por. A. Prekurat, Ustawa o pomocy społecznej z komentarzem, s. 11). Celom pomocy społecznej nie czyni zadość potrzeba polegająca na konieczności uregulowania zadłużenia prywatnoprawnego, np. z tytułu opłat mieszkaniowych (zob. wyrok WSA we Wrocławiu z 12 marca 2008 r., IV SA/Wr 638/07, OSSPS 2008, nr 1, poz. 20).
